GİRİŞ

Mali istihbarat biriminin ne olduğuna “Mali İstihbarat Birimi (Finncial Intelligence Unit FIU)” isimli çalışmada yer verilmişti. Bu çalışmada ülke örneklerinde mali istihbarat birimlerinin hangi modelde örgütlendiği üzerinde durulacaktır.

MALİ İSTİHBARAT BİRİMİ MODELLERİ

Ülkelerin yapıları ve ihtiyaçlarına göre farklı mali istihbarat birimi tipleri oluşturulmuştur. Bu kapsamda mali istihbarat birimleri esas itibari ile dört tip altında toplanabilir. Bunlar:

(1) İdari FIU,

(2) Polis tipi FIU,

(3) Adli veya savcılık tipi FIU ve

(4) Karma yapıda FIU’dur.

İDARİ FIU MODELİ

Yargı ve polis yönetimleri dışındaki bir yapının parçası olarak örgütlenmiş veya idari yapıların gözetimi altında çalışan mali istihbarat birimleri idari FIU olarak isimlendirilmektedir. Bu FIU’lar başta maliye bakanlığı, merkez bankası veya bağımsız düzenleyici bir otoritenin altında örgütlenmektedir. İdari tip FIU’ya sahip ülkeler arasında Amerika Birleşik Devletleri, Andorra, Aruba, Avustralya, Belçika, Bolivya, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Hırvatistan, Hollanda Antilleri, Fransa, Güney Kore, İspanya, İsrail, Kanada, Kolombiya, Liechtenstein, Malta, Monako, Panama, Polonya, Romanya, Rusya, Slovakya, Türkiye, Ukrayna ve Venezuella yer almaktadır.

İdari tip FIU tercihinin altında yatan temel neden, bu tip FIU’nun şüpheli işlem ve diğer finansal raporlama yükümlülüğü bulunan finansal sektör ile kolluk ve adli makamlar arasında bir tampon görevi görmesidir. Finansal kuruluşlar müşterileri ile ilgili şüpheli durumları çok kesin kanıtlar olmadığı sürece doğrudan finansal suçların incelemesi ve soruşturulması ile görevli kolluk veya savcılığa gönderme konusunda isteksizdirler. Finansal kuruluşların şüpheli işlemle ilgili değerlendirmelerinin yanlış yorumlamadan kaynaklanabileceği şüphesi bu tür bir isteksizliğe neden olur. İdari FIU’lar genellikle aldıkları şüpheli işlem bildirimlerini ön eleme, değerlendirme ve ciddi olanları delillendirme işlemine tabi tutarlar. Ciddi bulunan ve somut verilerle desteklenen durumlar mali istihbarat birimince yapılan istihbari analiz sonuçları ile birlikte kolluk veya savcılığa iletilir.

İdari tip FIU’ların finansal kuruluşlarla soruşturmacı kuruluşlar arasında bir tampon görevi görmesi, aldıkları bildirimleri analiz ve eleme işlemine tutması, finansal kuruluşların bu tip FIU’ya şüpheli işlem bildiriminde bulunmada zorlanmamaları gibi avantajlı yanları bulunmaktadır. Buna karşılık, bu FIU’ların kolluk birimlerinin bir parçası olmamaları nedeniyle şüpheli fonlara el konulması, şüphelinin tutuklanması gibi konularda gecikmelere neden olması mümkündür. Ayrıca bu birimler, kolluğun ve savcılığın sahip olduğu kanıt toplamaya ilişkin bir takım yetkilere de sahip değillerdir. Yapıları itibariyle bu tip FIU’ların politik otoritelerin doğrudan gözetim ve denetimine açık bulunmaları da ayrı bir dezavantajdır.

Aklama ve terörün finansmanı ile ilgili olarak mali bilgi, veri ve bildirimlerin alınması, analizi ve analiz sonucunda ciddi bulunanların kolluk veya savcılığa iletilmesi açısından finansal kuruluşlar ile kanun uygulama birimleri arasında bir aracılık görevi gören idari FIU’ların kollukla olan ilişkisi diğer FIU tiplerine göre en düşük seviyededir.

POLİS FIU MODELİ

Polis tipi FIU’lar, polis teşkilatı altında örgütlenen ve bu nedenle uygun kolluk yetkilerine sahip olmak için ayrı yasal ve diğer düzenlemelere gerek duymaksızın kolay bir şekilde oluşturulabilen FIU tipidir. Polis tipi FIU, mali suçlar, kaçakçılık ve organize suçlarla mücadele gibi birimlerle çok daha yakın ilişki ve işbirliği içinde çalışma imkânına sahiptir. FIU tarafından alınan finansal bilgi ve bildirimlere, ilgili kolluk birimleri herhangi bir soruşturma nedeniyle de çok kolay bir şekilde erişebilecekleri için mali istihbaratın daha geniş bir şekilde kullanılması mümkün olur. Polis bünyesinde suç kayıtlarına ilişkin verilerin paylaşımına imkan veren bilgi işlem alt yapılarının mevcut olması nedeniyle,  FIU bünyesindeki bilgilerin gerek ulusal gerekse uluslararası ortamda değişimi de daha hızlı ve kolay olacaktır. Bu tip FIU’lara sahip ülkeler arasında Avusturya, Almanya, Estonya, Guernsey, İzlanda, İrlanda, Macaristan, Slovakya, İsveç bulunmaktadır.

Polis tipi FIU’nun bir kolluk birimi içinde örgütlenmiş olması nedeniyle kollukla ilişkisi en yoğun ve etkin yapıdadır. Bu tip FIU’ların en büyük dezavantajı, aklama ile mücadelenin en önemli unsuru olan şüpheli işlem bildirimlerinin gönderilmesi konusunda finansal kuruluşlar başta olmak üzere bildirim yükümlülüğü bulunanların çekingen davranmalarıdır. Bu konuda karşılıklı güvenin oluşturulması uzun zaman alabilmektedir. Diğer bir dezavantaj ise, genel olarak polisin aldığı eğitimin yoğunlaştığı alandan kaynaklanmaktadır. Polisin finansal soruşturma, finansal analiz ve değerlendirme alanında uzmanlaşmamış olması mali istihbarat oluşturma aşamasında önemli bir sorundur.

ADLİ VEYA SAVCILIK FIU MODELİ

Adli veya savcılık tipi FIU’lar ülke düzeyinde yetkili başsavcılık sisteminin bulunduğu ülkelerde uygulanabilen bir sistemdir. Bu tip FIU’larda şüpheli işlem bildirimleri genellikle doğrudan savcılık ofisi tarafından alınır. Yapılan ilk incelemeler neticesinde şüphe teyit edilir veya güçlü delillere ulaşılırsa ceza soruşturması başlatılır. Bu yapı içinde el koyma, tutuklama, sorgulama gibi pek çok yargısal yetkiler vakit geçirilmeksizin uygulamaya konabilir. Ayrıca yargı bağımsızlığı nedeniyle bu tür yapılanma önemli bir güven unsuru olabilmektedir. (IMF-WB, 2004:16). Ancak, bu tür FIU’lar polis FIU’ların barındırdığı dezavantajları bünyelerinde barındırmaktadırlar. Ayrıca, adli nitelikte bir FIU olması nedeniyle diğer ülke FIU’ları ile bilgi değişiminde zorluklar yaşamaktadırlar. Uygulaması yaygın olmayan bu tip FIU’ya sahip ülkeler arasında Güney Kıbrıs ve Lüksemburg bulunmaktadır.

Bu tür FIU’ların kollukla ilişkileri genellikle savcılık kolluk ilişkileri kapsamında yürütülmektedir. Savcılık tipi FIU bünyesinde aklama ve terörün finansmanı ile ilgili soruşturmalar için özel görevli bir polis birimi görevlendirmesi genellikle başvurulan bir yöntemdir. Bunun için, çoğunlukla, kollukla birlikte çalışılması söz konusudur. Genel savcı-kolluk ilişkisinde yaşanması muhtemel sorunların bu kapsamdaki ilişkilere yansıması söz konusudur.

KARMA FIU MODELİ

Karma yapıdaki FIU’lar genellikle idari ve polis tipi FIU’ların değişik özelliklerinin bir araya getirilmiş şeklidir. Bu durum genellikle, bir FIU çatısı altında çalışan idari ve polis geçmişine sahip kişilerin, kendi birimlerinde sahip olduğu yetkileri FIU çatısı altında da kullanmaları şeklinde olmaktadır. Örneğin, FIU bünyesinde görevli polis, polis olması nedeniyle ulaşması mümkün verilere kolaylıkla ulaşabilirken, vergi inceleme elemanı yine kendi görev ve yetkileri nedeniyle her türlü vergi kayıtlarına ulaşabilmekte ve sürdürülen inceleme araştırmalarda bilgi ve tecrübelerini kullanmakta ve paylaşmaktadırlar.

TÜRK MALİ İSTİHBARAT BİRİMİ: İDARİ FIU MODELİ

Türkiye’de mali istihbarat birimi görevini, 4208 sayılı Kanunla 1996 yılında hukuki altyapısı oluşturulan ve 17 Şubat 1997 tarihinde faaliyete başlayan Mali Suçları Araştırma Kurulu (MASAK) yürütmektedir.

MASAK doğrudan Maliye Bakanına bağlı olarak görev yapan idari bir FIU’dur (5549 sayılı Kanun md.19). Görev ve yetkileri ilk olarak 4208 sayılı Kanun’da düzenlenmiştir. 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanunla daha önce sadece aklamanın önlenmesine ilişkin görev ve yetkileri olan MASAK’a terörün finansmanının önlenmesi kapsamında da veri toplama, şüpheli işlem bildirimleri alma, analiz etme ve değerlendirme yetkisi de verilmiştir.

MASAK kendi görev alanını, aklama ve terörün finansmanı suçlarının önlenmesi ve tespitine yönelik olarak; politika oluşturulması ve düzenleme yapılmasına katkıda bulunmak, hızlı ve güvenilir bir şekilde bilgi toplamak ve analiz etmek, araştırma ve inceleme yapmak, elde edilen bilgi ve sonuçları ilgili makamlara iletmek olarak tanımlamaktadır.

Ancak 5549 sayılı Kanun uyarınca MASAK’ın başta finansal kuruluşlar olmak üzere yükümlülerin aklama ve terörün finansmanı ile ilgili yükümlülüklere uyum durumlarını denetleme görevi de bulunmaktadır.

03.03.2017

Dr. Hasan AYKIN, MASAK E. Başkan Yard.