Dr. Hasan AYKIN
Teşviklerin yaygın kullanımı ve uygulanan teşvik araçlarının çeşitliliği teşviklerin farklı açılardan farklı şekillerde sınıflandırılması sonucunu doğurmaktadır. Amaçları, kapsamı, veriliş dönemleri ve niteliklerine göre yapılan sınıflandırmalar bunlardan bazılarıdır.
1- AMAÇLARI AÇISINDAN TEŞVİKLER
Yöneldiği amaçlar açısından teşvikler:
- Ekonomik amaçlı teşvikler,
- Sosyal amaçlı teşvikler
- Teknik ve idari amaçlı teşvikler şeklinde sınıflandırılmaktadır (Bıyık ve Kıratlı, 2000:10).
Ekonomik amaçlı teşvikler de kendi içinde farklı amaçlara yönelebilmektedir. Genel olarak yatırımların teşvik edilmesi, özelde yabancı doğrudan sermaye yatırımlarının ülkeye çekilmesi teşvik uygulamalarının amaçları arasında yer almaktadır. Çokça ifade edilen diğer amaçlar ise, işsizliği azaltmak, ekonomi politikalarının bir yansıması olarak bazı sektörleri teşvik etmek ve bölgesel dengesizleri gidermek olarak sıralanabilir (Zee ve başkaları, 2002:1499).
Temel amaçlar açısından değerlendirme gerekirse teşvik politikaları ile, yatırım ve üretimi artırmak, ihracatı desteklemek, uluslararası rakiplere karşı rekabet gücü kazanmak, yabancı sermayeyi ülkeye çekmek, ekonomik kalkınmayı hızlandırmak, bölgesel dengesizlikleri gidermek, girişimci riskini azaltmak, Ar-Ge yatırımlarını artırarak teknolojik gelişmeyi sağlamak veya hızlandırmak, nitelikli insan kaynağı oluşturmak, kalite ve verimlilik artışı sağlamak, KOBİ’leri desteklemek, yarım kalmış yatırımların tamamlanması gibi çok çeşitli amaçların bir veya birkaçına ya da tamamına ulaşılmaya çalışılmaktadır.
Yukarıda sayılan amaçlara paralel olarak ekonomik amaçlarla konulan teşvikler:
- Yatırımlara yönelik teşvikler,
- İhracata yönelik teşvikler,
- Bölgesel kalkınmaya yönelik teşvikler,
- KOBİ’lere yönelik teşvikler şeklinde sınıflandırılabalir.
Ancak tüm bu sınıflandırmalar karşın, amaçların iç içe geçmiş olduğunu belirtmek gerekir. Örneğin ihracata yönelik teşvikler aynı zamanda ihracata yönelik yatırımların teşviki anlamına gelirken; bölgesel kalkınmaya yönelik teşvikler yatırımların belirlenmiş bazı bölgelere yapılması hedefine yönelirken aynı zamanda genel olarak yatırımların teşviki anlamına gelmektedir.
2- KAPSAM AÇISINDAN TEŞVİKLER
Kapsam açısından teşvikler genel ve özel teşvikler olmak üzere iki başlık altında toplanmaktadır (Güvemli, 1993:125). Genel teşvikler, ekonominin genel koşullarının elverdiİği durumda, tüm ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi, verimliliğin artırılması, mal ve hizmet kalitesinin yükseltilmesi gibi amaçlarla yapılan ayrım gözetmeden yapılan teşvikleri ifade etmektedir. Kurumlar vergisi oranında yapılacak genel indirim, hiçbir ayrım yapılmadan tüm yatırım kredilerinin sübvanse edilmesi genel teşviklere örnek olarak verilebilir.
Özel veya seçici nitelikteki teşvik ve yönlendirmede ise, seçilen bir ekonomik faaliyetin geliştirilmesi, verimliliğinin artırılması, mal ve hizmet kalitesinin yükseltilmesi amacıyla ilgili faaliyete yönelik olarak kamu tarafından sağlanan nakdi veya gayri nakdi nitelikli teşvikler söz konusudur. Özel nitelikli teşvikler ile genel nitelikli teşvikler arasındaki temel ayrım seçicilik ölçütü olarak ortaya çıkmaktadır.
Teşvik denildiğinde genellikle özel nitelikli teşviklere vurgu yapılır. Teşvikle ilgili olarak çalışmanın başında yapılan tanımlardan da anlaşılacağı üzere, çalışmada esas alınan teşvikler seçicilik özelliği olan özel nitelikli teşviklerdir.
3- VERİLİŞ AŞAMALARINA GÖRE TEŞVİKLER
Teşvikler veriliş aşamalarına göre:
- Yatırım öncesi sağlanan teşvikler,
- Yatırım döneminde sağlanan teşvikler,
- İşletme dönemi teşvikler şeklinde üç ayrı başlık altında toplanabilir.
Yatırım projesinin ilk aşamasında girişimcilerin doğru yatırım kararları alması ve yatırım yapmaya yönlendirilmesine yönelik olarak ayni, nakdi veya teknik nitelikli yardımlar yatırım öncesi teşviklerdir. Bu tür özendirmeler genellikle proje ve fizibilite yapmada yeterli bilgi ve tecrübesi olmayan küçük yerli yatırımcılara yöneliktir.
Gelişmekte olan ülkelerin bazılarında yatırım tanıtımına (promosyonuna) ilişkin profesyonel kurumlar oluşturulmaktadır. Böylece ortaya çıkan fırsatların uygun ve hızlı bir şekilde değerlendirilmesi ve gelişen örnek firmaların izlenerek bazen de görüşme yapılarak yatırım yapmaya ikna edilmesi yolu izlenilmektedir (Duran, 2003:28).
Yatırım dönemi teşvikler, işletmenin yatırımların devam ettiği sürece devam eden teşviklerdir. Yatırım indirimi şeklindeki vergisel teşvikler ile yatırım döneminde arsa tahsisi, uygun koşullu kredi sağlanması gibi teşvikler yatırım dönemi teşvikler kapsamında değerlendirilebilir.
İşletme dönemi teşvikler ise, yatırımların tamamlanmasından sonra firmanın işletmeye geçmesinden sonra sağlanan teşviklerdir. Bu teşviklerle, kapasite kullanımının artırılması, kalite geliştirme çalışmalarına katkıda bulunulması ve benzeri amaçlar güdülebilmektedir.
4- NİTELİKLERİNE GÖRE TEŞVİKLER
Teşvik araçları niteliklerine göre finansal, mali ve diğer teşvikler olarak üç ana başlık altında sınıflandırılabilir. Bu teşviklere ilişkin sınıflandırma ve alt ayrıma aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.
| Teşviklerin Sınıflandırılması
Finansal Teşvikler Yatırım Hibeleri: Yatırım projeleri ile ilgili sermaye, üretim veya pazarlama maliyetlerinin bir kısmı için doğrudan sağlanan sübvansiyonlar. İndirimli Krediler ve Kredi Garantileri: İndirimli krediler, kredi garantileri, ihracat kredisi garantileri gibi teşviklerdir. Hükümet Tarafından Sağlanan Çeşitli Garantiler: Döviz kurlarındaki aşırı dalgalanma, döviz kurunun devalüasyonu veya kamulaştırma ve politik karışıklık (Genellikle uluslar arası bir ajans aracılığı ile sağlanır.) gibi durumlar için Hükümet tarafından garanti verilmesi şeklinde uygulanan teşviklerdir. Mali Teşvikler Kar Bazlı: Standart kurumlar vergisi/gelir vergisi oranlarında indirim veya vergi tatili. Sermaye Yatırımı Bazlı: Hızlandırılmış amortisman, yatırım indirimi uygulaması. Emek Bazlı: Sosyal güvenlik katkı paylarında indirim, çalışan sayısına bağlı olarak çalışanların kazançlarından alınan vergide indirim uygulaması. Satış Bazlı: Toplam satış hasılatı esas alınarak kurum kazancından indirim yapılması. İthalat Bazlı: Üretim sürecinde girdi olarak kullanılan sermaye mallarının, ekipmanların ve ham maddelerin ithalatında gümrük vergilerinden muafiyet, ithal edilmiş mallar için ödenen gümrük vergilerine karşılık olarak vergi kredisi uygulaması. İhracat Bazlı: İhracat vergisi istisnası, gümrük vergisi iadesi, ihracattan elde edilen gelirler için ayrıcalıklı vergi uygulaması; döviz kazandırıcı faaliyetler veya imal mallar için vergi indirimi, ihracat performansına bağlı olarak yurtiçine satışlar için vergi kredisi uygulaması; ihracat endüstrileri için yatırım indirimi ve ülke dışında yapılan harcamaların vergiden düşülmesi. Belli Tür Harcamalar Bazlı: Belli bazı harcama türleri için pazarlama veya promosyon faaliyetleri gibi kurumlar vergisi indirimi uygulaması. Katma Değer Bazlı: Üründe kullanılan net yerli katkı miktarı esas alınarak kurumlar vergisi için vergi indirimi veya vergi kredisi uygulanması. Diğer Teşvikler Düzenleyici Teşvikler Çevre, sağlık, güvenlik ve iş gücü standartlarının düşürülmesi. Bazı uygulanabilir standartlardan geçi veya sürekli olarak muafiyet. Mevcut düzenlemelerin yatırımcıların zararına yol açacak şekilde değiştirilmeyeceğinin özel hükümlerle garanti edilmesi. Sübvansiyonlu Hizmet Sunulması Sübvansiyonlu alt yapı hizmeti: Elektrik, su, telekomünikasyon, ulaşım gibi belirli altyapı hizmetlerinin piyasa fiyatının altında sunulması. Sübvansiyonlu Hizmet: Yönetim projelerinin uygulanması, finansal kaynakların tanımlanması, proje yönetimi, yatırım öncesi faaliyetler, piyasa, ham madde kaynaklarının uygunluğu ve altyapı hizmet sunumu konularında bilgi sağlanması, üretim süreci ve pazarlama teknikleri konusunda tavsiyelerde bulunulması, eğitim, teknik imkanlar, know-how ve kalite kontrol konularında yardımcı olunması. Piyasa İmtiyazları Kamu ile yapılacak anlaşmalarda öncelikli olma. Piyasanın yeni girişlere kapatılması ve firmaya monopol hakkı verilmesi: ithal rekabetinden koruma. Döviz imtiyazları Özel döviz kurları uygulanmasını da içerecek şekilde ayrı döviz rejimi uygulanması, yabancı döviz cinsi borçlar üzerindeki döviz riskinin ortadan kaldırılması, ihracat kazançların kambiyo işlem yükümlülüklerinde indirim. |
Kaynak: UNCTAD, 2004:6,7.
Ülkelerin çoğu yatırım hedeflerine ulaşmak amacıyla ülkenin gelişmişlik aşamasıyla ilgisiz pek geniş çeşitlilikte teşvik uygulamaktadırlar. Buna karşılık, gelişmiş ülkelerde nakdi teşvik verilmesi, uygun koşullu kredi sağlanması ve kredi garantisi verilmesi gibi finansal teşvikler daha sık kullanılmaktadır. Finansal teşviklerin hükümet bütçesinden doğrudan fonlama olduğu genel olarak kabul edilir. Bu yüzden bu teşviğin yabancı yatırımcılara sağlanması genellikle önerilmez. Bunun yerine, bu ülkeler bütçeden doğrudan bir fon çıkışına neden olmayan mali teşviklere eğilimlidirler (UNCTAD, 2000:12).
Birçok teşvik türü içinde finansal ve mali nitelikle teşvikler en sık kullanılanlarıdır. Gelişmekte olan ülkeler genellikle vergi tatilleri, indirimli vergi oranları, hızlandırılmış amortisman uygulaması, gümrük vergisi istisnası gibi mali enstrümanları tercih ederler. Buna karşılık gelişmiş ülkeler esas olarak nakdi hibeler (bazen yatırım maliyetinin %50’sini aşan oranda), faizsiz veya düşük faizli kredi imkanı gibi finansal teşvikleri kullanırlar. Bu ülkelerin refah seviyesinin bir yansıması olarak kabul edilmektedir (UNCTAD, 2004:5). Ancak ülkelerin teşvik politikalarına başvurmalarında çoğu kez birden fazla neden vardır ve bu nedenler ülkelerin içinde bulundukları koşullarla yakından ilgilidir (DPT, 1989:1).
Teşviklere ilişkin olarak yukarıda sayılanların dışında da farklı sınıflandırmalar mecuttur. VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Yatırımları Teşvik Politikaları Raporunda (1989:3) yapılan sınıflandırma ile Pakdemirli (1981) ve Türkan (2001) tarafından yapılan sınıflandırmalar örnek verilebilir.
KAYNAKLAR:
BIYIK, Recep ve A. KIRATLI 2000 Vergi Teşvikleri ve Korumaları, Ankara, Maliye Hesap Uzmanları Derneği Yayını.
DURAN, M. Sungur Teşvik Politikaları ve Doğrudan Sermaye Yatırımları, Ankara, Hazine Müsteşarlığı Araştırma Dizisi:33.
DPT 1989 Yatırımları Teşvik Politikaları, Ankara, DPT (IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu).
PAKDEMİRLİ, Ekrem 1980 “Kalkınma Politikamız İçinde Teşvik ve Yönlendirme Politikaları”, İkinci İzmir İktisat Kongresi Kalkınma Komisyonu Tebliğleri, Ankara: DPT.
TÜRKAN, Erdal 1984 İktisat Politikalarına ve İktisadi Analize Yeni Bir Bakış, Ankara, H.Ü. Yayınları No:7.
2001 Rekabet Teorisi ve Endüstri İktisadı, Ankara, Turhan Kitabevi.
UNCTAD 2000 Tax Incentives and Foreign Direct Investment A Global Survey, ASIT Advisory Studies No. 16, UNCTAD/ITE/IPC/Misc.3, Geneva.
UNCTAD 2004 Incentives, UNCTAD Series on Issues in International Investment Agreements, New York and Geneva.
Categories: TEŞVİKLER