Mali termitler, ülkenin vergi sistemini erozyona uğratın uygulama ve sistemlerdir. Nasıl termitler bulundukları ortamı kemirir bitirirse, mali termitler de ülke vergi gelirlerini kemirir erozyona uğratırlar.

Vergileme, ülkelerin egemenliklerinin en önemli unsurudur. Bu nedenle ülkelerin vergi düzenlemeleri sırasında diğer ülke ve uluslararası durumu dikkate almaları söz konusu olmamaktadır. Ancak, günümüzde bu durum değişmeye başlamıştır. Çifte vergileme anlaşmaları, ülkeler arası vergisel bilgi değişimleri bu konudaki önemli adımlardır. Son olarak OECD tarafından geliştirilen BEPS bu konudaki uluslararası önemli adımlar arasında yer almaktadır.

Mali termitlerle mücadele konusunda ülkelerin, ulusal bazda aldığı veya alacağı önlemlerin tek başlarına başarıyı garanti etmeyeceği anlaşılmıştır. Bu nedenle OECD önderliğinde vergi kayıp ve kaçakları ile mücadeleye yönelik eylem planı geliştirilmiştir.

Tanzi (Tanzi, 2000) küreselleşmenin ülke vergi tabanlarına yönelik tehditleri mali termitler olarak nitelendirmekte ve bu sorunları; elektronik ticaret ve uluslararası işlemler, elektronik para, firma içi ticaret, sınır ötesi finansal işlemler, türev ürünler ve risk fonu uygulamaları, finansal sermayenin vergilenmesindeki güçlükler, yurtdışı faaliyetlerin artması ve yurt dışı alışverişle ilgili olarak ortaya çıkan mali boşluklar şeklinde sıralamaktadır.

Küreselleşme, artan dış ticaret, çok uluslu şirketler, hızlı teknolojik gelişmeler, ülke sınırlarının ticari işlemler açısından anlamsızlaşması ülkelerin vergi toplama kapasitelerini etkilemektedir (Tanzi, 2000, s. 3).

Günümüz vergi sistemleri esas itibariyle 1930-1960 döneminde şekillenmiştir. Bu dönem, ticarette sınırlamaların olduğu, sermaye hareketliliğinin sınırlı düzeyde gerçekleştiği, ülkeler arası yatırımların küçük düzeyde olduğu ve bireylerin sınıraşan alışverişlerinin neredeyse olmadığı bir dönemdir. Bu nedenle hükümetlerin vergi kayıp kaçakları ile ilgili temel kaygıları ülke içine yönelik olmuştur. Ancak günümüzde durum değişmiştir. Özellikle 1980’lerden itibaren küresel düzeyde yaşanan gelişmeler ülkelerin vergi sistemlerini de önemli ölçüde etkilemeye başlamıştır. Bunlar:

Küreselleşme ile birlikte sermayenin ve işgücünün serbest dolaşımı artmıştır. İşletmeler yüksek maliyetli lokasyonlardan daha düşük maliyetli olana doğru daha az maliyetle yer değiştirebilmektedir. Teknolojik gelişmeler, telekomünikasyon ve ulaştırma alanındaki gelişmelerin yanında ticaret engellerinin kalkması ve azalması uluslararası ticari işlemleri daha önce hiç olmadığı kadar artırmıştır.

Yabancı sermaye yatırımları büyük bir artış göstermiştir. Günümüzde çokuluslu şirketler küresel milli hasılanın önemli bir yüzdesini temsil etmektedirler. Buna paralel olarak firma içi ticaret hızla artmıştır. Küreselleşme ile birlikte ülke esaslı şirket yönetim modellerinin yerini küresel ölçekli modeller almıştır.

Çok uluslu şirketler agresif vergi planlama çabalarına girmişlerdir.

Hizmet sektörünün ekonomideki önem ve hacmi artmıştır. Digital nitelikli ürünlerin internet üzerinden sunulması bu tür hizmetler için fiziki işlerini önemsiz hale getirmiştir.

• Ekonomilerin dışı açılmamışı ve dış ticaretin hızla artması. Dünya ekonomisinin geçmişe oranla daha entegre bir yapıya kavuşması.
• Sermeyenin uluslararası dolaşımının yaygınlaşması. Ülke politikalarındaki değişim ve ulaşım ve teknolojik gelişmeler nedeniyle sermaye hareketliliği ucuz ve hızlı hale gelmiştir.
• Çokuluslu şirketler inanılmaz düzeyde gelişmiştir. Farklı ülkelerdeki doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının finansmanı ve grup şirketleri arası ticaret hızla artmıştır. Çokuluslu şirketin farklı ülkelerdeki işletmeleri arasındaki ticaret hacmi, uluslararası ticaretin önemli bir bölümünü teşkil etmeye başlamıştır.
• Kişi başına gelir düzeyinin yükselmesi, ulaşım maliyetlerinin düşmesi, bilgi akışının artışı ve hızlanması ile ülkelerin politika değişimleri neticesinde bireylerin ülkeler arası seyyaliyeti artmıştır. Bireyler, yatırımcı olarak veya nihai tüketici olarak dış ülkelere yoğun şekilde seyahat etmeye başlamışlardır. Böylece, bireyler eskisine oranla, kazançlarının bir kısmını yerleşmiş olduğu ülke dışındaki ülkelerde harcamaktadırlar.

Yukarıdaki gelişmelerin ortaya çıkardığı etkiler, ulus devlet mantığı ile geliştirilmiş vergi sistemleri ve devletin ekonomideki rolü açısından yeterince anlaşılmamıştır (Tanzi, Fiscal Policy in the Future: Challenges and Opportunities, 2007).

İçinde yaşadığımız küresel ekonomik sistemde, bir ülkenin potansiyel vergi tabanı artık ülke sınırlarına bağlı değildir. Dünyanın pek çok bölgesi ile yakından ilişkili hale gelmiştir. Ülkeler artık, yabancı sermaye, doğrudan yatırımlar, yabancı müşteriler, yabancı kaliteli çalışanlar ve yüksek gelirli bireyler ve emeklileri de ülkeye çekmeye çalışmaktadırlar (Tanzi, Globalization, Technological Development, and the Work of Fiscal Termites, 2000).

Ülkeler arasında bir tür vergi rekabeti başlamıştır. Vergi rekabeti bir yönü ile ülkenin vergi yükünü başka ülkeye ihraç etmesi anlamına gelmektedir.

MALİ TERMİTLERİN ETKİLERİ

Kamu Maliyesi Üzerindeki Etkileri

Mali termitlerin ülke vergi tabanını aşındırması, vergi idarelerinin vergi gelirlerini azaltırken, vergi kayıp ve kaçakları ile mücadeleyi daha maliyetli hale getirmektedir. Özellikle çok uluslu şirketlerin daha düşük vergi ödemeleri, kamu yatırımlarının finansmanı açısında sıkıntı doğuran bir etken olmakta ve ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etkilere yol açabilmektedir. Nihai tahlilde ise kaynakların tahsisinde vergi kaynaklı olarak etkinlik sorunları ortaya çıkmaktadır. 

Vatandaşlar üzerindeki Etkisi

Mali termitler nedeniyle bazı işletmelerin vergi yüklerini azaltması, kamu maliyesinin finansmanı için vatandaşların üzerindeki vergi yükünün artması anlamına gelmektedir. Aynı şekilde, kamu maliyesinde yaşanan finansman sorunları bazı hizmet ve yatırımlardan da mahrum kalınması demektir.

İşletmeler Üzerindeki Etkisi

Uluslararası nitelikteki iş ve işlemler nedeniyle bazı işletmelerin vergi yüklerini azaltmasına karşın, bazı işletmelerin bu tür imkana sahip olmaması işletmeler arasında rekabet eşitsizliğine yol açacaktır. Özellikle yerel nitelikteki işletmelerin çok uluslu şirketlerle rekabet şansı azalacaktır. Bu aynı zamanda, ülkede ulusal işletmelerin gelişmesini de engelleyecektir.

Kaynaklar:

Vito Tanzi, Globalization, technological developments and the work of fiscal termites, IMF working paper WP/00/181.
Washington, D.C. : International Monetary Fund (IMF) , 2000