Hasan AYKIN
OBEZİTE VERGİSİ NEDİR?
Obezite, besinlerle alınan enerjinin (kalori) harcanan enerjiden fazla olması ve fazla enerjinin vücutta yağ olarak depolanması sonucu ortaya çıkan, yaşam kalitesini ve süresini olumsuz yönde etkileyen bir hastalıktır.
Obezite vergisi (obesity tax), sağlıksız ve kişilerde şişmanlamaya yol açan gıda ve içecekler üzerinden ilave olarak alınan vergileri ifade etmektedir. Aşırı kilolu kişilerin vergilemenin konusu olması da mümkün.
Literatürde, “şişman veya şişmanlık vergisi” (fat tax) kullanımı da oldukça yaygın. Sağlıksız yiyeceklerin negatif dışsallığını azaltmaya yönelik bir vergi çeşidi olarak obezite vergisi, negatif dışsallıklara yönelik bir tür Pigocu (Pigovian) vergileme anlamına geliyor.
Obesite vergisi ile güdülen temel amaç, Hazineye daha fazla gelir elde etmek değildir. Sağlıksız beslenmenin cazibesini azaltmak için obeziteye yol açan gıdalar üzerine ekonomik maliyetler yüklemek obezite vergilemesinin temel amacıdır. Başka bir deyişle, fiskal değil ekstra fiskal yönü ağır basan bir vergi politikası aracıdır.
OBEZİTE İLE MÜCADELEDE VERGİNİN ARAÇ OLARAK KULLANILMASI
Dünya Sağlık Örgütü ile Dünya Gıda Örgütü 2003 yılındaki raporlarında sağlıklı yiyecek ve içeceklerin fiyat ve maliyetlerinin obezite ile mücadelede anahtar rol oynadığını belirttiler[1]. Burada temas edilen temel nokta, sağlıksız gıdaların, sağlıklı ve taze gıdalara nispetle daha ucuza sunulmasının sağlıksız gıdaların tüketimini tetikleyen bir unsur olmasıdır.
Obezite vergileri, sağlıksız ve kilo almaya yol açan gıdaların üzerine eklenecek ilave vergi maliyetleri ile bu gıdaların fiyatlarının yükseltilmesi ve bu yolla tüketimlerinin azaltılması için bir araç olarak görülmeye başlanmıştır. Sağlıksız gıdalara vergiler yoluyla getirilecek ilave maliyetler, bu gıdalar ile sağlıklı gıdalar arasındaki göreli fiyat farkını azaltarak, üreticileri de sağlıklı yiyecekler üretmeye yönelten bir etken olabilecektir.
Aslında sigara ve alkollü içecekler üzerinden alınan özel tüketim vergileri (excise duties) obezite vergilerindeki amaca paralel bir uygulamadır.
ÜLKE ÖRNEKLERİNDE OBEZİTE VERGİSİ UYGULAMALARI
Obezite vergisi olarak isimlendirilebilecek, yağlı, şekerli ürünler, gazlı içecekler ve benzeri gıda maddelerine pek çok ülkede çeşitli ilave vergi uygulamaları söz konusudur. Aşağıda bunlara ilişkin örnekler sunulmaktadır[2]:
2011 yılında Finlandiya’da da bu tür bir vergi uygulamasına gelir politikalarında yer verilerek, bisküvi, çörek ve hamur işi gıdalar hariç şekerleme gıdalar üzerine vergi konulmuştur. Vergi, önceleri bu tür ürünlerden kilogram başı 1 avro olarak belirlenmişken daha sonra bu miktar 0,75 avroya düşürülmüştür. Aynı zamanda, meşrubat ürünleri üzerinde hali hazırda uygulanmakta olan özel tüketim vergisi litre başına 0,045 avrodan 0,075 avroya çıkarılmıştır.
Bir başka İskandinav ülkesi olan Norveç’te ise, meşrubat ürünleri de dahil rafine şeker ürünleri üzerinde, kilogram başına 7.05 Norveç kronu olmak üzere özel tüketim vergisi uygulanmaktadır.
Fransa’da meşrubat ürünleri üzerine Ocak 2012’de vergi uygulaması getirilmiştir. Vergi hem şeker ilaveli içecekleri hem de yapay tatlandırıcılı içecekleri etkilemektedir. Uygulama her iki ürün kategorisi için de hektolitre başına 7.16 avro (ya da litre başına 0,072 avro) olar uygulanmaktadır. Fransa’da bu vergi yerleşik üreticiler ve ithalatçılar tarafından ödenmektedir.
Danimarka, 2011 yılında, %2,3’den daha fazla doymuş yağ içeren gıdalar (et, peynir, tereyağ, margarin, yemeklik sıvı yağ, çerez ve atıştırmalık gıda) üzerine vergi uygulaması getirmiştir. Bu çerçevede, tüketiciler, ithal ya da yerli gıdaların içeriğinde bulunan doymuş yağın kilosu başına 2.15 avro ödemekteydi. Ayrıca, Danimarka 2010 yılında, çikolata, dondurma, şekerli içecekler ve şekerlemeler üzerindeki özel tüketim vergisi miktarını da %25 oranında artırmıştır.
Japonya 2008 yılında başlatılan bir uygulama ile obezite ile mücadelede yukarıda zikredilen ülkelerden daha farklı bir yaklaşım sergilemiştir. Bu çerçevede, Japonya’da 40 ila 74 yaş arası kişilerin erkeklerde 90 kadınlarda 80 cm olarak belirlenen, bel ölçüleri alınmakta ve yetkililer tarafından nüfusun istenilen ölçülere ulaşması amaçlanmaktadır. Ayrıca, Japon hükümeti şirket ve yerel yönetimlere belirlenen hedeflere ulaşılamaması halinde mali yaptırım öngörmektedir[3].
OBEZİTE VERGİ UYGULAMALARININ ETKİNLİĞİ VE SONUÇLARI
Obezite vergisinin konusu, sağlıksız gıdalar olacaktır. Ancak, bu gıdaların tam anlamıyla kategorilendirilmesi güçtür. Paketlenmiş kek için ilave vergi öngörebilirsiniz. Ama kek yapımında kullanılan un, şeker ve yağın temel gıda maddesi niteliği nedeniyle ilave vergilendirmeye tabi tutulması güç.
Ayrıca üretici sayısının fazlalığı, üretimin kolay ve fazla bir sermaye gerektirmemesi, özel izin ve ruhsata tabi olmaması gibi unsurlar, sağlıksız ürünler üzerine “özel tüketim vergisi” türü bir ilave vergilemeyi güçleştiren unsurlar.
Sağlıksız gıda ürünlerinden daha yüksek KDV ve benzeri satış vergilerinin ise yeterince etkin olmadığı araştırmaların ortaya koyduğu bir bulgu.
Bazı ülkelerdeki uygulamalar beklenen etkiyi oluşturmamıştır. Örneğin, Belçika, bir kilogram üründeki doymuş yağ oranı %2.3’ü geçen gıdalar için ilave vergi getiren bir sistemi hayata geçirmiştir. Ancak, uygulama güçlüğü ve marketlerin bu ürünleri komşu Almanya’dan getirmeye başlamaları üzerine yağ esaslı obezite vergilemesi 12 ay bile geçmeden yürürlükten kaldırılmak zorunda kalınmıştır[4].
Mevcut durumda, yaygın kullanımı olan kolalı ve gazlı içecekler ile cips ve bazı şekerleme üzerinden “özel tüketim vergisi” alınması şeklinde bir uygulama hayata geçirilebilir gözükmektedir.
Türkiye’de uzun süredir kolalı içecekler üzerinden özel tüketim vergisi alınması söz konusudur. Son torba yasa ile enerji içecekleri ile diğer gazlı içecekler için de ötv uygulaması hayata geçecek gibi gözüküyor. Türkiye sınırlı da olsa obezite vergi uygulaması söz konusu.
SONUÇ
Obezitenin ülkemiz dahil, pek çok ülke için önemli bir sorun haline gelmesi bu soruna yönelik çok kapsamlı adımlar atılması ve eylem planları oluşturulmasını zorunlu kılmaktadır. Obezite ile mücadele kapsamında başvurulan araçlardan birisi de, sağlıksız ürünler üzerine ilave vergiler koymak ve böylece bu ürünlerin tüketiciye olan maliyetini artırmak suretiyle tüketimini azaltmaktır.
Farklı ülke örneklerinde, değişik içecek ve yiyecek gurupları üzerine ilave vergiler getirilmesi uygulaması söz konusu olmuştur. Ancak, gerek vergileme konusunun belirsizliği, ikame edilebilirliği, talep esnekliği, üretimin ruhsata veya izne bağlı olmaması gibi pek çok unsur pek çok obezite vergi uygulamasından beklenen etkilerin ortaya çıkmasını engellemiştir.
Sağlıksız ürünler üzerine uygulanacak vergilerin KDV gibi yayılı muamele vergisi yerine, ürünün ilk satış aşamasında uygulanacak özel tüketim vergisi türü bir vergi tercihinin daha etkili olacağı düşünülmektedir. Kolalı ve gazlı içecekler, enerji içecekleri, şekerleme, cips gibi ürünlerin çok düşük fiyatlarla satıldığı düşünüldüğünde, bu ürünler üzerine uygulanacak vergilerin etkinliği açısından nispi değil, maktu vergi uygulamalarının daha etkili olması beklenir.
KAYNAKLAR
Sencer TURUNÇ, “Obezite Vergisi Sıkı Maliye Politikasının Bir Aracı Olabilir mi?” Şubat 2014 http://www.abmaliye.gov.tr/ABDID%20Raporlar/Ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20ve%20%C4%B0nceleme%20Serisi/Obezite%20Vergisi.pdf
OECD, Obesity Update 2012, http://www.oecd.org/health/49716427.pdf
Taxing Junk Food to Counter Obesity, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3828689/
TC Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2013-2017); Ankara-2013
World Health Organization, Food and Agricultural Organization. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. 2003. Available at:http://whqlibdoc.who.int/trs/WHO_TRS_916.pdf. Accessed February 1, 2013.
SONNOTLAR:
[1] World Health Organization, Food and Agricultural Organization. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. 2003. Available at:http://whqlibdoc.who.int/trs/WHO_TRS_916.pdf. Accessed February 1, 2013.
[2] Söz konusu obezite vergisi uygulamaları için, Sencer TURUNÇ, “Obezite Vergisi Sıkı Maliye Politikasının Bir Aracı Olabilir mi?” Şubat 2014 http://www.abmaliye.gov.tr/ABDID%20Raporlar/Ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20ve%20%C4%B0nceleme%20Serisi/Obezite%20Vergisi.pdf adlı çalışmadan önemli ölçüde yararlanılmıştır.
[3] TC Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2013-2017); Ankara-2013.
[4] Taxing Junk Food to Counter Obesity, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3828689/