Dr. Hasan AYKIN

PDF Formatı

KAYITDIŞI EKONOMİ

Kayıtdışı ekonomi kavramı çok sık karşılaşılan bir kavram olmasına rağmen genel kabul görmüş bir tanımı bulunmamaktadır. Kayıtdışı (unrecorded, unregistered) ekonomi kavramı yanında, yer altı (underground), kara (black), gizli (hiden), yasadışı (illegal), alacakaranlık (twillight), enformel (informal) ekonomi gibi pek çok kavram bazen bir birinin yerine bazen birbirini tamamlayacak şekilde kullanılmaktadır. Aslında yukarıdaki her bir kavram geniş anlamdaki kayıtdışı ekonomi kavramının alt bileşenlerini oluşturmaktadır.

Çalışmada kayıtdışı ekonomi kavramı geniş anlamı ile ele alınmıştır. Bu kapsamda çalışmada kabul ettiğimiz kayıtdışı ekonomi; vergisel ve diğer mali yükümlülüklerden kaçınmak amacıyla beyan dışı tutulan faaliyetler, konusu suç teşkil ettiği için gizlenmesi gereken ekonomik nitelikli faaliyetler ile niteliği gereği kayıtdışı kalan enformel faaliyetlerin tümünü içine almaktadır.

KARAPARA (DIRTY MONEY)

Karapara[1] çok genel olarak suç işlenmek suretiyle elde edilen gelir veya para ile ifade edilebilen her türlü malvarlığı değeri olarak tanımlanabilir. Karapara konusunda tanım biraz daha net gözükmektedir. Ancak uygulamada karapara tanımı ülke mevzuatlarının çizdiği sınırlara veya kara paraya kaynaklık edebilecek suçlarla (öncül suçlar) ilgili benimsenen yaklaşıma göre farklılık arz etmektedir. Öncül suçların tayininde liste yaklaşımı, eşik yaklaşımı, tüm suçlar yaklaşımı veya karma yaklaşımlar söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle karapara tanımının yapılmasında çoğunlukla hukuk sisteminin öncül suçlarla ilgili olarak tercih ettiği yaklaşımı bilmek gerekmektedir. Örneğin İtalya[2] kasıtlı olarak işlenmiş bütün suçları, İspanya[3] tüm suçları öncül suç olarak düzenlemiştir. Amerika Birleşik Devletleri[4] ise listeleme yöntemini benimsemiş 250 civarında suçu öncül suç olarak kabul etmiştir. Türkiye’de 4208 sayılı Kanunla öncül suçlar tek tek sayılarak liste yöntemi benimsenmiş iken, 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 282 nci maddesinde alt sınırı altı ayl ve üzeri hapis cezası gerektiren suçları öncül suç kapsamına alarak alt eşik yöntemine geçilmiştir.

KAYITDIŞI EKONOMİ-KARAPARA-SUÇ EKONOMİSİ-AKLAMA     

Kayıtdışı ekonomi ve bu ekonomi içinde karaparanın yerini görmek açısından Feige[5] tarafından yapılan sınıflandırma oldukça faydalıdır. Feige kayıtdışı ekonomik faaliyetleri üç başlık altında sınıflandırmaktadır: (1) beyandışı ekonomik faaliyetler, (2) enformel ekonomik faaliyetler ve (3) yasadışı ekonomik faaliyetler.

Beyandışı Ekonomik Faaliyetler

Beyandışı ekonomik faaliyetler, bir ülkede “milli gelir” olarak tanımlanan kavram ile fiilen beyan edilen gelir arasındaki alanı kapsamaktadır. Bu alan, dar anlamda, yasal ekonomik faaliyetler alanında yürütülen, ancak vergi idaresine beyan edilmeyen gelir kalemlerinden oluşmaktadır. Beyandışı ekonomik faaliyetler alanında aykırılık sadece vergi yasaları açısından söz konusudur. Üretilen mal yasaldır, üretim ve dağıtım kanalları yasaldır. Ancak vergi veya diğer mali yük getiren mevzuattaki mali yüklerden kaçınmak için ilgili kamu otoritelerine bildirilmesi gerekli rakamlar olması gerekenden daha düşük beyan edilir. İdareye bildirilmeyen gelirler ya da gerçek değerlerinin altında beyan edilen gelirler, dar anlamdaki kayıtdışı ekonomik faaliyetleri oluşturmaktadır[6].

Bu tür kayıtdışılığın altında yatan temel saik vergi ve diğer mali yüklerden kaçınmak olarak karşımıza çıkmaktadır. Kayıtlı ekonomi üzerindeki vergi, sosyal güvenlik pirimi ve benzeri mali nitelikli yüklerin varlığı kayıtdışılığa neden olmaktadır. Ticari nitelikli işlemler kayıtdışı tutularak, vergi ve diğer mali yükümlülüklerden kaçınılmaktadır. Burada kayıtdışılık, yapılan faaliyetin tamamen vergi idaresinin, gümrük idaresinin veya sosyal güvenlik kurumunun bilgisi dışında tutulması şeklinde olabileceği gibi, vergi idaresine kayıtlı mükellef olup bir kısım kazanç getirici faaliyetlerin beyan dışında tutulması şeklinde de olabilir. Esasta en çok rastlanan şekli ikinci türde olanıdır. Böylece beyan edilen kazançlar nedeniyle yasal zeminde bulunan mükellef beyan dışı tuttuğu kazançlarını daha kolaylıkla gizleyebilmektedir.

Enformel Ekonomik Faaliyetler

Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin ikinci alt başlığını oluşturan enformel faaliyetler, formel olarak kayda geçmeyen ve formel ekonomik üretim ve değişim süreçlerine dahil olmayan faaliyetlerdir. Bu alanda, piyasa ortamı kullanılmaz ve para mübadelesi hakim değildir.

Yasalara Aykırı Olarak Yürütülen Faaliyetler ile Konusu Suç Teşkil Eden Faaliyetler

Kayıtdışı ekonominin son grubunu oluşturan, milli gelir hesaplarına yansımayan ve yasak faaliyetleri kapsayan bölümü ise yeraltı (underground) ekonomisi veya yasadışı (illegal) ekonomi olarak adlandırılmaktadır.

Bu tür faaliyetlerin kayıtdışı tutulmasındaki temel neden, faaliyetin yasalara aykırılık unsuru içermesi veya konusunun suç teşkil etmesidir. Kamunun mali nitelikli yükler dışındaki müdahale, düzenleme ve yasaklamaları veya gelir getiren faaliyetin konusunun suç teşkil etmesi kayıtdışılığın ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

Burada yürütülen faaliyetin yasadışı olması hususunu kendi içinde ikiye ayırmak gerekmektedir. Birinci grupta bazı yasal faaliyetlerin yürütülmesi için getirilen kısıtlama ve gereklere uymamak şeklinde ortaya çıkan yasadışı faaliyetler yer almaktadır. Bu durumu yasalara aykırı olarak yürüten faaliyetler olarak isimlendireceğiz. İkinci grupta ise yapılması yasalarla yasaklanmış ve hapis cezası ile cezalandırılması gerekli konusu suç teşkil eden faaliyetler yer almaktadır.

Yasalara Aykırı Olarak Yürütülen Ancak Konusu Ceza Hukuku Anlamında Suç Teşkil Etmeyen Faaliyetler

Yapılan ekonomik faaliyetin uyulması gereken bir veya birden fazla kuralı ihlal etmesi nedeniyle kişiler kayıtdışılığı tercih edebilmektedir. Örneğin faaliyetin kamu otoriteleri tarafından verilecek lisansı zorunlu kılması, patent yasasına uymayı gerektirmesi, iş yaşamını düzenleyen mevzuata aykırılık teşkil etmesi, tarım ve gıda güvenliği ile ilgili mevzuata uygunluğunun aranması, ihracat ve ithalat kontrollerine tabi olması, bankacılık ve para hareketleri üzerinde hükümet kontrolünden kaçınılmak istenmesi, enerji üretim ve dağıtımına ilişkin kısıtlamalara uyulmak istenmemesi ve sayısız diğer kısıtlayıcı düzenlemeler, bu düzenlemelerin gerektirdiği şartları taşımayanları kayıtdışı olarak çalışmaya itmektedir.

Aynı şekilde sosyal güvenlik mevzuatına aykırı şekilde işçi çalıştırmak suretiyle, sosyal güvenlik yükümlülüklerinden kaçınmak istenmesi de önemli bir kayıtdışılık nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma yaşamında esneklik ile  vergi dışı piyasa ekonomisi arasında da çok yakın bir ilişki bulunmaktadır. İş hukuku ve ilgili diğer mevzuatta işverenlerin çalıştırdıkları personeli işten çıkarma imkânlarının olmaması ya da işten çıkarmanın işverene yüksek tazminat ödeme gibi bazı ağır yükler getirmesi halinde işverenlerin sigortasız ve vergisiz “kaçak işçi” çalıştırma şeklinde işgücü istihdamına yönelecekleri söylenebilir. İşsizlik oranının yüksek olduğu ekonomilerde işgücü piyasasından kaçak işçi bulmak her zaman kolaydır ve bu sonuçta vergi dışı piyasa ekonomisinin genişlemesine neden olur[7].

Kazanç getirici faaliyetlerin kamu otoritelerinin bilgisi dışında tutularak faydalanılmakta olan sosyal fonlardan faydalanmaya devam edilmek istenmesi de kayıtdışı olarak yapılan faaliyetlere kaynaklık teşkil etmektedir. Böylece kişi bir taraftan kayıtdışı çalışmak suretiyle kamunun gelirleri üzerinde olumsuz etkide bulunurken, diğer yandan kamunun sosyal fonlarını kullanmaya devam ederek de ayrıca kamudan haksız yere menfaat temin edebilmektedir.

Yapılan işin yasal zeminde olmasına karşın işi yapan kişinin o ülkede çalışma izninin bulunmaması nedeniyle kayıtdışı alana kayması söz konusudur. Ülkemizde özellikle Ukrayna, Romanya gibi ülkelerinden gelen kaçak işçilerin durumu buna güzel bir örnektir.

Konusu Suç Teşkil Eden Faaliyetler (Suç Ekonomisi)

Uyuşturucu kaçakçılığı, yasal olmayan silah ticareti, insan ticareti, göçmen kaçakçılığı ve daha pek çok gelir elde etme motifi ile işlenen ve gerek üretimi gerekse dağıtımının kendisi suç teşkil eden faaliyetler doğası gereği kayıt dışı olarak gerçekleştirilir. Burada asıl amaç, vergi ve diğer mali yüklerden kaçınmak değil; suçun ortaya çıkmaması gayreti, suçtan elde edilen gelirlerin müsaderesinin engellenmesi temel saiktir.

Konusu suç teşkil eden gelir getirici faaliyetleri kendi içinde, elde edilen gelirin mevzuat uyarınca kara para olarak kabul edildiği faaliyetler ve kara para olarak kabul edilmeyen faaliyetler olarak ikiye ayırabiliriz.

Genel olarak suçtan kaynaklanan gelirler suç geliri veya kara para olarak isimlendirilir. Ancak daha önce de bahsedildiği üzere ülke mevzuatının çizdiği sınır hukuki ve teknik anlamda kara paranın tanımının da sınırını oluşturmaktadır. Türkiye örneğinde bir suçtan elde edilen gelirin kara para olarak isimlendirilebilmesi için, öncül suç olarak adlandırılan gelire kaynaklık eden suçun cezasının alt sınırının altı ay ve üzeri hapis cezası olması gerekmektedir. Bu durumda alt sınırı altı aydan az bir suçu işlemek suretiyle bir gelir veya malvarlığı değeri elde edildiği durumda hukuki anlamda bir karapara söz konusu olmayacaktır.

Tüm yukarıda yaptığımız açıklamaları görsel bir şekilde aşağıdaki gibi ifade edebiliriz.

Bir faaliyetin kayıtdışı olması her zaman suç geliri olduğu anlamına gelmez[8]. Yukarıda açıklanan enformel faaliyetler tamamen yasal ve aynı zamanda vergi dışı kalan ve bu nedenle resmi istatistiklere de dahil edilemeyen bir faaliyet olarak karşımıza çıkar. Burada hem faaliyet yasaldır hem de vergi kaçağı da söz konusu değildir. Çünkü bu tür faaliyetler verginin konusuna girmemektedir. Bazı faaliyetler ise yasal olmasına rağmen kayıtdışı tutulmak suretiyle vergi kayıp ve kaçağına neden olur. Uyuşturucu ticareti, silah kaçakçılığı gibi faaliyetler hem yasadışıdır hem de kayıtdışı tutulduklarından vergileri de ödenmez. Bazı faaliyetlerin yasadışı niteliği kayıtdışı olmasını gerektirmemektedir. Örneğin, belli bir yaşın altındaki kişilere içki veya sigara satılması yasadışıdır, ancak satış belgelenerek yapıldığında kayıtdışı değildir. Bu nedenle kayıtdışı ekonomi ve bazı alt ayrımlarının anlatım kolaylığı nedeni ile grafiksel ifade edildiğini ve gerçek hayatta her zaman bu kadar kesin çizgilerle belirlemeler yapmanın mümkün olmadığını, bazı sapmaların ve aykırı durumların bulunabileceğini belirtmek gerekir.

SONNOTLAR

[1] “Karapara” teriminin İngilizce karşılığı olarak  “dirty money” kullanılmaktadır. (Bakınız: 2005/60 EC sayılı Avrupa Birliği Direktifi). Ancak uluslararası anlaşmalarda ve belgelerde daha sıklıkla “suç geliri”, “proceeds of crime” kavramı kullanılmaktadır. (Bakınız. Uyuşturucu ve Psikotrop Maddelerin Kaçakçılığına Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (Viyana Konvansiyonu) madde 1 ve Sınıraşan Örgütlü Suçlara Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (Palermo Konvansiyonu) madde 2. Bazen suçtan elde edilen malvarlığı değeri veya gelir (proceeds derived from crime) kullanılmaktadır (Bakınız Türk Ceza Kanunu madde 282). Hangi suçlardan elde edilen gelirlerin suç geliri veya kara para olarak adlandırıldığı konusunda bakınız: Hasan AYKIN, “Aklama Suçu Öncül Suç İlişkisi”, Yaklaşım, Nisan 2007.

[2] İtalyan Ceza Yasası, Madde 648. Bakınız. FATF, Mutual Evaluation Report on Anti-Money Laundering and Combating the Financing of Terrorism Italy, 28 February, 2006, s. 28.

[3] İspanya Ceza Yasası , Madde 301, bkz. FATF, Mutual Evaluation Report on Anti-Money Laundering and Combating the Financing of Terrorism Spain, 23 June,, 2006, s.29.

[4] FATF, Mutual Evaluation Report on Anti-Money Laundering and Combating the Financing of Terrorism USA, 23 June, 2006, s. 32.

[5] Edgar L FEIGE, “The Meaning and Measurement of the Underground Economy”, The Underground Economies: Tax Evasion and Information Distortion, Edgar L. Feige (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 1989, s.3.

[6] ÖNDER, İ., “Kayıtdışı Ekonomi ve Vergileme”, İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi No: 23-24, Ekim 2000-Mart 2001.

[7] Coşkun Can Aktan, Vergi Dışı Piyasa Ekonomisi, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 2000.

[8] B. S. Frey REY ve F. SCHNEIDER, F., “Informal and Underground Economy” International Encyclopedia of Social and Behavioral Science, Elsevier Science Publishin Company, Amsterdam, 2000, s. 2.