Dr. Hasan AYKIN

GİRİŞ

Vergi toplama maliyeti sürekli merak uyandıran bir konudur. Aslında konunun iki boyutu vardır. Birincisi Devletin 100 lira vergi toplarken kaç lira harcama yaptığıdır. İkincisi ise, vergi toplamanın vatandaş  üzerine yüklenen gizli maliyetleridir. Vatandaş, Devlete ödediği verginin yanında, vergi mevzuatından kaynaklanan yükümlülüklere uymak için de maliyetlere katlanır. Ancak bu çalışmada, vergi toplama maliyetinden kastımız, Devletin vergi toplamak için katlandığı maliyettir. Vatandaş üzerinde oluşan maliyetler ayrı ve uzun bir makale konusudur.

Vergi toplama maliyeti vergi literatüründeki vergilemede tasarruf (iktisadilik) ilkesinin de temel konusudur.

ÜLKE UYGULAMALARINDA VERGİ TOPLAMA MALİYETİ

Aşağıdaki tabloda OECD ülkeleri ile diğer seçilmiş ülkelerde vergi toplama maliyetlerine toplanan net vergiye oran olarak yer verilmiştir.

Tablo: OECD VE Seçilmiş Diğer Ülkelerde Vergi Toplama Maliyeti

(OECD internet sitesinde kamuya açık veriler arasında ulaşılabilen en son verilerdir.)

Kaynak: OECD.org

Tabloda ülkelerin vergi toplama maliyetleri arasında önemli farklar olduğu görülmektedir. Bunda etkide bulunan unsurları şu şekilde sıralayabiliriz:

1- Vergi toplama maliyetinin hesaplanma metodolojisi:

Maliyet kalamleri ile vergi kalemlerine dahil edilecek unsurların seçimi vergi toplama maliyetine ilişkin oranları doğrudan etkilemektedir.

Örneğin, bazı ülkeler parafiskal gelirler olarak SKG gelirlerini de vergi gelirleri içine dahil etmektedir. Bazı ülkelerde SGK’nın pirim toplama hizmetleri ile vergi toplama hizmetleri aynı birimler tarafından yapılmaktadır.

Bazı ülkeler (Finlandiya, Fransa, Almanya, Polonya, Portekiz, Yeni Zelanda gibi), dar bir mükellef grubundan yüksek miktarda alınan özel tüketim vergilerini maliyet hesabında dikkate almamaktadır. Bu durum, ÖTV gelirlerini dikkate alan ülkelere göre daha yüksek vergi toplama maliyet oranları anlamına gelmektedir. Bu yaklaşım vergi idarelerinin gerçek performansının analizi açısından daha sağlıklıdır.

Bazı ülkelerde (İsviçre, Malezya gibi) ise sadece belli bazı vergi türleri esas alınarak vergi toplama maliyeti hesaplanmaktadır.

Vergi toplama maliyet hesabında hangi gider unsurlarının maliyete dahil edildiği de önemlidir. Bazı ülkelerde gümrük idaresince yapılan harcamalar dahil edilirken bazılarınca dahil edilmemektedir.

2- Vergi Sisteminin Gelişmişliği:

Gelişmiş vergi sistemeleri gerçek anlamda beyan esasına dayanır. Ödenmesi gereken gerçek vergilere ulaşabilmek için, gelir elde eden hemen hemen herkes beyanname verir. Ancak bu beyannamelerin önemli bir kısmı iade almaya yöneliktir. Örneğin ücretliler, ücretten yapılan kesinti sırasında gerçekte katlandırları giderleri matrahtan indirme imkanına sahip değildirler. Ancak iade için verecekleri beyannameler ile gerçek vergilemeye ulaşmaya imkan verecek tüm giderlerini düşerek vergileri tekrar hesaplanır. Bu nedenle, kişiler ödemesi gereken gerçek vergi üzerinden vergilenir ve çoğu kez de iade ödemesi söz konusu olur.

Ancak gelişmemiş vergi sistemleri, böyle uzun işlelerle uğraşmaz. Dolayısıyla daha az işlem ve daha düşük maliyetle vergi toplamaları beklenir.

Dolayısıyla, vergi sistemi geliştikçe ve gerçek vergileme yapma anlamında daha adil hale geldikçe vergi toplama maliyetinin artmasını beklemek gerekir. Ancak etkinsizlik nedeniyle maliyetlerin artabileceği durumunu da dikkate alarak, toplama maliyetinin yüksek olduğu her durumda vergi sisteminin daha adil olduğunu söylemek mümkün değildir.

Yukarıdaki veriler incelenirken, ilgili ülkenin seçtiği hesap metodolojisi ile ülkede uygulanan vergi sisteminin gelişmişliği hususlarının maliyetlerin yüksek veya düşük gerçekleşmesinde etkide bulunduğu göz önünde bulundurulmalıdır.

TÜRKİYE’DE VERGİ TOPLAMA MALİYETİ

Türkiye’de vergi toplama maliyetine ilişkin GİB tarafından daha yakın tarihli veriler yayımlanmıştır. Söz konusu verileri GİB faaliyet raporunda alarak aynen sunuyoruz. Aşağıdaki tablo numarası ilgili yayındaki tablo numarasıdır.

Kaynak: GİB Faaliyet Raporu, 2016.

Aslında yukarıda yer verilen oran, tam anlamıyla vergi toplama maliyetine tekabül etmemektedir. Zaten tabloda da vergi toplama maliyeti tanımlamasında kaçınıldığı, toplam vergi gelirleri ile GİB harcamaları oranına yer verildiği belirtilmektedir. Bu haliyle yukarıdaki veriler kısmi anlamda vergi harcama maliyetini yansıtmaktadır. Bunun nedenleri:

1- Maliyet kalemine sadece Gelir İdaresinin harcama rakamları konulmuştur.Tüm vergiler dikkate alınarak hesaplama yapıldığına göre, bu vergilerin toplanmasında katkısı olan tüm kurum ve kuruluşların vergi toplama faaliyetine ilişkin harcamalarının da hesaba katılması gerekir. Örneğin, 10.000’ler civarındaki personel sayısı ile Vergi Denetim Kurulunun harcamaları da bu rakama dahil edilmelidir. İthalde alınan KDV, ÖTV, gümrük ve diğer vergilerin toplanması görevini yerine getiren gümrük idaresinin vergi toplamak için ayırdığı insan ve diğer kaynaklara ilişkin harcamlarının da maliyet kalemine eklenmesi icap eder.

2- Vergi gelirleri içinde, ÖTV kalemleri %20’ler civarında paya sahiptir. (Dünyada ve Türkiyede ÖTV’nin toplam vergi gelirlerine oranı için TIKLAYINIZ.) Pek çok ülke, sınırlı sayıda mükelleften alınan bu tür vergileri, vergi toplama hizmetinin gerçek performansının yanlış yansıtılmasına yol açmaması için maliyet hesabında toplam net vergi gelirlerinin dışında tutmaktadırlar.

3- Türkiye’de kamu kesimindeki çalışanların ücretlerinden yapılan vergi kesintilerine ilişkin işlemlerde esas yük ilgili memurun çalıştığı kurum ve kuruluşlar ile Muhasebat Genel Müdürlüğünün üzerindedir. Gelir İdaresinin bu vergilerin toplanmasında aktif bir katkısı yoktur. Dolayısısyla daha gerçekçi bir maliyet hesabında bu tür unsurların da toplam vergi gelirleri kaleminden düşülmesi daha uygun bir yaklaşım olacaktır.

Türkiye özelinde yukarıda yer verdiğimiz hususlar da dikkate alınarak yapılacak hesaplamalarda vergi toplama maliyetinin yukarıda yer verilen oranlardan daha yüksek çıkması muhtemeldir. Ancak konu, oranın yüksekliği veya düşüklüğünden ziyade gerçekçiliğidir. Daha gerçekçi metodoloji ile yapılacak hesaplamalar, kurumların gerçek performansının değerlendirilmesine imkan tanıyacak, varsa eksiklikler giderilebilecek, mümkün olan alanlarda gelişmeler sağlanabilecektir.

17.02.2017